راست‌ و پنجگاه


 دستگاه راست‌ و پنج‌گاه نام یکی از هفت دستگاه موسیقی سنتی ایرانی است. دیدگاه رایج غلطی وجود دار که بیان می‌کند تفاوت این دستگاه با ماهور این است که در ماهور تحریرها بالا رونده است ولی در راست پنجگاه تحریرها پایین رونده‌است اما به حقیقت امر این گونه نیست. از این دستگاه می‌توان به پرده‌گردانی به دستگاه‌های دیگر وارد شد.

محمدرضا لطفی به همراه محمدرضا شجریان آثاری در این دستگاه ارائه کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به اجرای جشن هنر شیراز یا راست‌پنج‌گاه (۱۳۵۴ خورشیدی) و «چشمه نوش» اشاره کرد. همچنین «قافله‌سالار» اثری دیگر از محمدرضا لطفی‌ست که در آن به تکنوازی سه‌تار در دستگاه راست‌پنج‌گاه پرداخته.

 گوشه های دستگاه راست پنجگاه

1-  درآمد راست 2-  کاروانی 3-  نیریز 4-  نیریز صغیروکبیر 5-  طوسی 6- بحرنور 7-  روح افزا  8- پنجگاه 9- پروانه

10- زنگوله صغیر و کبیر  11- بیات عجم  12- نغمه  13- ماوارأنهر 14- مبرقع 15- قرچه

در آمد

راست مقام راست بم ترین گام موسیقی ایران است و چون شروع این گام از اولین صدای بم روی بم ترین سیم ساز که در طرف راست قرار گرفته بوده نام راست بدان اطلاق شده است . دکتر مهدی برکشلی در کتاب ردیف موسیقی ایران ص 53 چنین می نویسد.

راست پنجگاه بدون )واو( بین دو کلمه دستگاهی است بسیار قدیمی که مناسبت اسم آن احتمالأبه زمان ساسانیان می رسد و نام راست در موسیقی ممالک مسلمان چه مجاور و چه دور از ایران دیده می شود .خصوصیات دستگاه ماهور از آن هویداست ولی گوشه های دیگری متعلق به دستگاه های  دیگر به آن راه می یابند و با فرودی  به آن ختم می شوند. به عبارت دیگر (راست وپنجگاه)به معنی دستگاهی است که در آن نقش دو مقام راست  و  پنجگاه  از همه مقامها مهمتر است.

 گوشه کاروانی

  کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش      کی روی ره ز که پرسی چه کنی چون باشی 

کاروانی گونه ایی از درآمد است برای شروع دستگاه راست و پنجگاه منتها با استقلال ملودی خاص زاصفاهان کسی کو گردد آگاه به نیریز و نشابورک برد راه گوشه نیریز در حال حاضر نام یکی از توابع استان فارس است بر اساس طبقه بندی قدیم اصفهان روابطی تنگاه تنگ داشته.

 گوشه طوسی

 گوشه طوسی به محله ای دراطراف طوس (در 24کیلومتری مشهد قراردارد)حال و هوای این گوشه با دستگاه راست پنجگاه سازگار است در بعضی از دستگاهها مانند دستگاه ماهور این گوشه را نصیرخانی می نامند همانطور که قبلان نوشتم روح الله خالقی در کتاب خود می نویسد استاد علی اکبر فراهانی این دو بیت شعر را در گوشه طوسی می خوانده. اگر از تو جدا باشم نباشم.

 بغیری آشنا باشم نباشم من بی دست و پا در        زیر تیغت به فکر دست و پا باشم نباشم

گوشه طوسی از نقطه نظر نت شاهد درجه  اول گام را اشغال می کند گوشه بحر نور  بحر به معنای دریاو نور به معنای روشنای است  چون ملودی مذکور راهی تازه ونو  را از گام بزرگ (راست پنجگاه) به گام شور باز می نماید قدما  این گوشه را بحر نور می نامید ند و صفت شوری را برای دریا می پذیرفتند واژه بحر در لغتنامه دهخدا به معنای سیراب شدن آمده گوشه بحر نور در دستگاه راست پنجگاه به معنای این است که خواننده می خواهد برای سیراب شدن روحی و احساسی دریچه ای از گام نو و تازه ( در اینجا گام شور ) را برای شنونده باز کند.

در دستگاه راست پنجگاه هنگامیکه می خواهند تغییر مقام به آواز شور کنند پش از خواندن گوشه بیات عجم ملودی بحر نور را می خوانند که متشکل از تحریر های پله کانی است و به ترتیب روی درجات اول،دوم،سوم وچهارم گام شور مربوط به همان  راست و پنجگاه ایست های موقت دارد .و پس از آن خود را به شاهد گوشه قرچه می رسانیم وحال وهوای شور را می رسانیم در حقیقت می توان برای گوشه بحر نور چند نت شاهد در نظر گرفت.

 1-  شاهد اول : شاهد شور

 2- شاهد دوم : ایست ابوعطای شور

 3- شاهد سوم: شاهد بیات ترک شور

 4-  شاهد چهارم: شاهد افشاری و ابوعطای 

شور گوشه روح افزا

 نکته ای روح افزا از دهن دوست بگو       نامه خوش خبر از عالم اسرار بیار 

روح افزا بمعنای تقویت کننده روح و روان می باشد و چرا در ردیف موسیقی ایرانی از این واژه استفاده می کنند به این دلیل است  در موسیقی قدیم ایران گامی بسیار قدیمی بوده و جان افزا نام داشته و فواصل آن با گام شور و راست و پنجگاه منطبق است و ملودی که امروز اجرا می کنند شباهت به گوشه نیشابورک دارد و همینطور در میان دسته بندی سازهای قدیم ایران سازی به نام روح افزا وجود دارد که از خانواده عود و تنبور است که در کتاب مقاصد الحان از آن نام برده شده و نوازندگان آن دوره این گوشه را با آن می نواختند گوشه پنجگاه گوشه پنجگاه از مهمترین گوشه های دستگاه راست پنجگاه می باشد ملودی پنجگاه شبیه به گوشه درآمد فیلی و در آمد نوا و بیات عجم می باشد نت شاهد آن روی درجه پنجم گام راست پنجگاه است بطور مثال اگر راست پنجگاه را از ( فا )  اجرا کنیم شاهد پنجگاه   روی نت  ( دو )   می باشد و گستره ملودی  روی  درجه  ششم یعنی نت (  ر  ) می باشد .

 شرح این قصه مگر شمع بر آرد به زبان      ورنه پروانه ندارد به سخن پروایی 

گوشه پروانه در ملودی راست پنجگاه روی درجه پنجم نت ( دو) هنگام اجرا حالتی بوجود می آید که پرواز پروانه ای را که حرکات و رقص موزون دارد می توان تجسم کرد. احتمالأ از آنجایی که در ردیف موسیقی ملی ما از این دست اسامی پرنده گان که در طبیعت سنبل زیبایی و لطافت هستند زیاد آورده شده و از طرفی شاید نام سازنده این گوشه پروانه بوده برای مثال این شعر زیبا را برای شما عزیزان که از سروده همین شخص به نام پروانه خلیلی است در اینجا می آورم .

 تا جی که زآواز همایون و چکاوک               مشهور جهان گشت و پر آوازه دوران

 از شو شتر و منصور  و بیات و فرح افزا       از ساقی و  وزصوفی و زنگو له و چوپان 

از گیلک و از دیلم و شمعونی و زابل            و ز پهلوی و از قجری مویه و دستان

از سمک و عزال و خجسته دره شوری          وز راه  پروانه خلیلی و در افشان

 گوشه زنگوله

 صغیرو کبیر واژه زنگوله با توجه به ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می نماید . ملودی زنگوله توسط افرادی که ساربان بودند هنگام راهپیمایی به دنباله قافله ها زمزمه و خلق شده پس از سالیان سیر ملودیک را طی کرده و به صورت گسترده به شکل امروزی امروزی عرضه شده  و چرا این گوشه را صغیروکبیر نامیدند باید گفت کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین های متفاوتی را از لحاظ تنالیته سبب می شود و با صغیروکبیر بودن ملودی زنگوله که امروزه در ردیف موسیقی ملی ماست به صورت تجلی در پرده های نیریز و حسینی موجود است .

 بیات عجم

رهاوی شد به نو روز عرب رام    به نوروز عجم برد از دل آرام

 گوشه بیات عجم را نوروز عجم هم می گویند در بحورالالحان آمده است که بیات واژه ای است ترکی و نام قبایل غز (ترکمن ) می گویند مقام بیاتی در موسیقی ایرانی و ترکی مقتبس از آهنگهای  این قبیله است بیاتی خواندن به معنای خواندن دوبیتی های عاشقانه است که در موسیقی ترکی هنوز مرسوم است.

زنغمه تا خدا یک گوشه راه است       بر این بیت بلندم نی گواست گوشه نغمه 

این واژه به بسیاری از نامهای تشکیل دهنده دستگاههاو گوشه ها اضافه شده مانند

– نغمه چکاوک 

– نغمه مخالف

– نغمه ابواعطا این گوشه در دستگاههای همایون راست پنجگاه 

– سه گاه 

– نوا  اجرا می شود حافظ می میفرمایند.

 مطرب عشق عجب سازونوایی دارد       نقش هر نغمه که زد راه به جایی دارد

عبدالقادر غیبی مراغه ای موسیقی دان دروره اسلامی در تعریف نغمه مینویسد نغمه عبارت از یک صدای مطبوع که زیروبم آن صوت ملایم طبع باشد و نه صوتی نا مطبوع و مخالف طبع.

 یک مرغ سرود پارسی گوید        یک مرغ سرود ماورالنهری

 گوشه ماورالنهری

سرزمینی بوده در شمال رود جیحون و به مدت پنج قرن بزرگترین مهد تمدن اسلامی  و مرکز حکومتهای ایرانی تا زمان قاجار ها تابع حکومت ایران بوده سرود های خاص این سرزمین با موسیقی امروز ما پیوند خورده در ردیف موسیقی ملی ایرانی ثبت شده.

حاجت مطرب و می نیست تو برقع بگشا      که برقص آورم آتش رویت جو سپند

 گوشه مبرقع

 به معنای روبنده و نقاب بوده و نام یکی از گوشه های دست گاه راست پنجگاه در واقع از این گوشه می توان تغییرمقام به همایون کرد و یک راه گریز می باشد ینعی اگر بخواهیم از راست پنجگاه به دستگاه همایون مد گردی کنیم از این گوشه بهترین راه است و آن بدین صورت اجرا می شود که درجه پنجم وششم راست پنجگاه را تغییر می دهیم و دوباره بگام راست پنجگاه رجعت می کنیم.چون  این گوشه  با ملودی خودش باعث نوعی پرده پوشی و محو گام راست می شود قدما آن را مبرقع نامیدند. 

گوشه قرچه

 قرچه دهی است نزدیک قوچان و ملودی این منطقه وارد موسیقی ملی ما شده بنحوی با فرهنگ ترک ارتبات دارد ولی لحجه ترکی ندارد ملودی آن بر اساس گام شور می باشد شاهد آن روی درجه ششم گام است و روند ملودی تا درجه هفتم ولی در گام راست پنجگاه درجه هفتم را بخود اختصاص می دهددر واقه از طریق گوشه قرچه وارد گام شور می شویم یعنی اگر در گام راست پنجگاه ( فا ) باشیم  پس از اجرای گوشه بیات عجم به قرچه و گام شور وارد می شویم که از لحاظ تونیک گام یک نت بالاتر از تونیک راست و پنجگاه  است و چون قرچه در گام شور درجه ششم رااشغال می کند در راست پنجگاه درجه هفتم را بخود اختصاص می دهد.

 

Comments

دستگاه راست پنجگاه — 8 Comments

  1. MetroClick specializes in building completely interactive products like Photo Booth for rental or sale, Touch Screen Kiosks, Large Touch Screen Displays , Monitors, Digital Signages and experiences. With our own hardware production facility and in-house software development teams, we are able to achieve the highest level of customization and versatility for Photo Booths, Touch Screen Kiosks, Touch Screen Monitors and Digital Signage. Visit MetroClick at http://www.metroclick.com/ or , 121 Varick St, New York, NY 10013, +1 646-843-0888

  2. I have to express appreciation to you just for rescuing me from such a instance. Just after looking throughout the world wide web and meeting principles which were not helpful, I thought my entire life was done. Living without the presence of solutions to the difficulties you have solved by way of your good site is a crucial case, as well as the kind which could have in a negative way affected my career if I hadn’t discovered your site. Your personal understanding and kindness in playing with all the things was important. I am not sure what I would have done if I hadn’t discovered such a thing like this. It’s possible to at this moment look forward to my future. Thanks for your time very much for your professional and results-oriented guide. I won’t think twice to recommend your web page to any person who will need guide on this issue.

  3. Is Joomla software harder than Dreamweaver to learn. I have been told that Joomla is easier than Dreamweaver. Do Joomla make its own codes like Dreamweaver. I want to learn it and I want to buy the software. Please give me your opinion. Do I need to buy the Joomla program or not? . . Thx, God bless, take care! .

  4. I¡¦ve learn a few excellent stuff here. Certainly price bookmarking for revisiting. I surprise how a lot attempt you put to create this sort of great informative site.

  5. There are a handful of intriguing points with time in this article but I do not determine if them all center to heart. There is certainly some validity but I’m going to take hold opinion until I explore it further. Good post , thanks therefore we want much more! Combined with FeedBurner at the same time

  6. I simply want to mention I’m all new to blogging and site-building and truly liked your blog. Most likely I’m planning to bookmark your website . You amazingly come with incredible articles and reviews. Cheers for sharing your webpage.