دستگاه سه‌ گاه

مقدمه :

دستگاه سه‌ گاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه تقریباً در همه ممالک اسلامی متداول است. این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم انگیز و حزن آور است.گوشه‌های مهم این دستگاه عبارت‌اند از: در آمد، مویه، زابل، مخالف، حصار، گوشه‌های دیگر مانند: آواز، نغمه، زنگ شتر، بسته نگار، زنگوله، خزان، بس حصار، معربد، پهلوی(رجز)، حاجی حسینی، مغلوب، دوبیتی، حزین، دلگشا، رهاوی، مسیحی، ناقوس، تخت طاقدیس، شاه ختایی(حدی)، مداین، نهاوند. آوازی است بی نهایت غمگین و ناله‌های جانسوز آن ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند و از راز و نیاز عاشقان دوری کشیده و از بیچارگی بی نوایان و ضعیفان گفتگو می‌کند (روح الله خالقی- نظری به موسیقی). به تعبیر مجید کیانی ” سه‌گاه” سپیده دم است. پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان، آن هم عشق است. (مقام عشق در هفت وادی عرفان)

البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار باشکوه است به عنوان نمونه قطعهٔ «من از روز ازل» ساختهٔ مرتضی محجوبی و “رسوای زمانه همایون خرم” دارای نغمه‌ای بسیار تاثیرگذار و غم انگیز است.

 از نظر تئوري اين دستگاه را مي توان از روي دستگاه شور بوجود آورد ، به اين ترتيب كه هرگاه درجه پنجم دستگاه شور را ربع پرده (4/1 پرده ) كم كنيم  و تونيك را درجه دوم شور قرار دهيم دستگاه شور به سه گاه انتقال مي يابد .اين حالت به وسيله محور چنين مي شود ( چنانچه تونيك دستگاه شور را نت سل قرار دهيم . )

SOL(۱پرده)FA(۱پرده)(بمل) ME(۱/۲پرده)RE (۱ پرده)DO (1 پرده)(بمل)SI (۳/۴ پرده)(كرن)LA ۳/۴ پرده) SOL

SOL (۱پرده)FA (۱پرده)  (بمل) ME( ۳/۴پرده)(كرن)RE  (۳/۴ پرده)DO  (۱پرده) (بمل)SI (۳/۴ پرده)(كرن)LA

دستگاه سه گاه به اصطلاح موسيقي دانها روي ربع پرده بسته مي شود يعني اينكه تونيك آن داراي علامت ربع پرده است و اين علامت به واسطه ي آن است كه تونيك سه گاه چون درجه دوم دستگاه شور است و اين درجه حتماً داراي علامت ربع پرده است و تونيك دستگاه  سه گاه قرار مي گيرد . خصوصيات اين دستگاه چنين است : داراي حزن و اندوه و همچنين در گوشه رجز حالتي حماسي به خود مي گيرد كه اين گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب مي كنند از گوشه زابل اين دستگاه به راحتي مي توان به آواز افشاري و گوشه شهناز شور انتقال پيدا نمود . گوشه هاي اين دستگاه و چهارگاه اغلب مشترك بوده و حال و هواي يكساني دارند با اين تفاوت كه حالات حماسي چهارگاه و حالات حزن و اندوه سه گاه در ملودي ها كاملاً پيداست . قابل ذکر است که آهنگهای شادی آور در سه گاه فراوان هستند از جمله”گل اومد بهار اومد” مجید وفادار.
در چگونگي دستگاه سه گاه لازم است يادآوري مختصري در باب كلمه گاه و پيشوند آن كه از يك شروع و به پنج ختم مي شود بنماييم . به نظر مي رسد در موسيقي قذيم ايران گاه مفهوم ويژه اي داشته امروزهم گوشه اي به نام دوگاه در بيات ترك همچنين دستگاههاي سه گاه ، چهارگاه ، راست پنج گاه و همين طور گوشه پنجگاه كه در دستگاه راست پنج گاه است موجود مي باشد . استنباط اهل موسيقي بر اين است كه چون اين گاهها از دو تا پنج در موسيقي امروزي ايران است حتماً مقام يك گاه آن در موسيقي قديم وجود داشته چون ما هر چه را شروع به شمارش مي كنيم از يك شروع مي كنيم نه از دو .  راجع به اين موضوع مرحوم مرتضي حنانه در كتاب گام هاي گمشده توضيح فراواني ابراز داشته اند  .

دستگاه سه‌ گاه  « پیشرفته »

تشابه گوشه های سه گاه با سایر دستگاه ها

 


   


گوشه‌های مهم دستگاه سه گاه عبارت‌اند از :

 درآمد , نغمه , کرشمه, کرشمه با مویه, زنگ شتر, زابل, بسته نگار, مویه ( که بر درجه پنجم گام تاکید می‌کند و  حالتی مانند شور دارد ), مخالف ( که بر درجه ششم گام تاکید دارد و حالت آن با سه گاه فرق دارد و می‌توان از این , بسته نگار ۲ , حاجی حسینی, مقلوب, نغمهٔ مقلوب, حزین, مویه ۲, رهاب, مسیحی, شاه خطایی, تخت طاقدیس (تخت کاووس), رجز (ارجوزه)

  شرح گوشه ها

درآمد سه گاه

هرگاه درجه پنجم گام شوری را ربع پرده کم کنیم وارد پرده سه گاه می شویم  فرض) کنید ما در شور (لا (هستیم اگر درجه پنجم را که نت (می) است تبدیل به (می کرون ) کنیم ملودی ما حالتی پیدا می کند که ما آن را سه گاه می نا میم شروع سه گاه همیشه از زیر تونیک شور شروع می شود  یعنی از نت سل  پس گامی که بوجود آمد سه گاه سل است از گام شور ( لا)
حال چرا اینطور است که گام سه گاه از تونیک شور شروع نمی شود .

چون فاصله پنجم در سه گاه اهمیت زیادی دارد یعنی پنجم درست در اینجا  نت (ر ) می باشد  ولی اگر سه گاه از نت لا  شروع شود درجه پنجم نت می کرون است که فاصله در ست یعنی  گرم نیست و این قانون همیشه در گامها صادق است در گامهای موسیقی فاصله چهارم همیشه (درست ) و پنجم ( درست ) است و این دو نت اهمیت زیادی دارند نت شاهد درآمد سه گاه روی درجه سوم گام سه گاه است و گستره ملودی تا درجه پنجم

گوشه قفقازی

اهالی این منطقه از ترک های آذربایجان شوروی سابق هستند  حالتی از ملودی و آواز که لحنی ترکی همراه با سوزو گدازدارد به قفقازی معروف شده  و همینطور می توان این گوشه را در دستگاه سه گاه یک نوع در آمد دانست

گوشه زنگ شتر

ملودی این گوشه هنگام نواختن یک نوع صدای بسته شدن زنگ در موقع  بستن به گردن شتران کاروانان می باشد و به همین خاطر به این گوشه زنگ شتر  می گویند این گوشه در بعضی از ردیفهای با نامهای دیگری آمده

گوشه جغتانی

نت شاهد گوشه جغتانی درجه سوم گام سه گاه یعنی شاهد سه گاه را اشغال می کند و گستره ملودی تا حد در آمد سه گاه است

گوشه کیکاووسی عینأ گوشه جغتانی  می با شد همینطور گوشه های کرشمه – کوچه باغی
گوشه رهامی
نت شاهد آن روی درجه سوم گام سه گاه می باشد و گستره ملودی تا درجه هفتم گام سه گاه می با شد

 گوشه نفیر

نت شاهد درجه پنجم گام سه گاه است وملودی تا درجه ششم گام سه گاه می رود یعنی هم شاهد با زابل

گوشه مسیحی

قبلأ در مورد   گوشه مسیحی در دستگاه نوا صحبت شده و ما در اینجا فقط نقش این گوشه را از نقطه نظر نت شاهد و ایست در دستگاه سه گاه برسی می کنیم نت شاهد درجه پنجم گام سه گاه را اشغال می کند و گستره ملودی شاهد زابل

نغمه و حزان

نت شاهد این گوشه ها درجه اول گام سه گاه می باشد (هم شاهد با مخالف )  گستره ملودی نغمه در حد گستره گوشه مخالف سه گاه است و گستره ملودی گوشه حزان  بصورت گام پایین رونده تا درجه سوم می باشد.گوشه زابل

ز  زابل به شاه  آمد این آگهی      که سام آمد از کوه  با فرهی

شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان است ملودی زابل به این منطقه تعلق دارد این گوشه را در دستگاه چهارگاه هم اجرا می کنند که از لحاظ نت شاهد روی درجه دیگری قرار دارد محل نت شاهد درسگاه روی درجه پنجم گام سه گاه است و گستره ملودی تا درجه هفتم.تنم  چون  موی  شد از بس که می کنم  مویه    دلم چون زیر شد از بس که می کنم زاری

مویه از موره یا ضجه موره می آید موره خوانی یک نوع آواز حزن آور است که در استان لرستان متداول است

گریه و خنده عشاق ز جای دگر است   می سرایم به شب و  وقت سحر می مویم

نوعی ملودی در دستگاه سه گاه و چهار گاه خوانده می شود که بسیار حزن آور است و هنگام اجرا کمی دشوار روی ساز های زهی بهتر می توان اجرا کرد آدمی را منقلب می کند و انگار انسانی گریه کمی کند.

گوشه مویه

مویه در واقع تغییر مقام از دستگاه سه گاه به شور است از طریق گوشه مویه می توان به آواز شور و متعلقات آن رفت  محل نت شاهد درجه ششم گام سه گاه بوده و گستره ملودی تا درجه هشتم گام.

نیست در شهر نگاری که دل ما ببرد     بختم ار یار شود رختم از اینجا ببرد

گوشه بسته نگار

گوشه بسته نگار به روایات مختلفی در ردیف موسیقی ایرانی ثبت و ضبط شده در ردیف محمود کریمی استاد آواز ایران که تمام گوشه ها را خوانده و ضبط کرده گوشه بسته نگار را  در پرده رضوی اجرا کرده نت شاهد آن در پرده شور روی درجه هفتم گام قرار دارد و گستره ملودی تا حدود دانگ اول گام شور است ولی در آواز سه گاه و چهار گاه درجات اول و ششم گام را اشغال می کند .

دگر به هرچه تو گویی مخالفت نکنم      که بی تو عیش میسر نمی شود ما را

گوشه مخالف

گوشه مخالف همانطور که از اسمش پیداست از لحاظ لغوی مقابل واژه موافق است ولی در موسیقی هر گاه ملودی در آواز سه گاه و یا چهار گاه  تغییر مقام می دهد و حالتی دیگر پیدا می کند  می گویند مخالف در قدیم گام اصفهان به این صورت امروزی نبوده درجه هفتم آن با درجه هشتم مثل امروز نیم پرده نبوده بلکه   3/4

پرده و به آن اصفهان قدیم می گفتند امروزه همین اصفهان قدیم را مخالف سه گاه می نامند ولی در پرده چهارگاه وقتی وارد دستگاه همایون میشویم به آن مخالف می گویند ریشه مخالف بر می گرد به قدیم وقتی ایرانیان موسیقی تعزیه اجرا می کردند بنا به موضوع تعزیه افراد بازیگر در دو قالب مثبت و منفی ایجاد نقش می کردندافرادی که نقش شخصیتهای مثبت تاریخی را بازی می نمودند به موافق خوانان و دسته ای که نقش منفی رابه عهده می گرفتند مخالف خوانان بودند لحن آواز موافق خوانان عمومأ  حزن انگیز بوده در مقابل آنها لحن آوازمخالف خوانها بیشتر حالت یورش و نهیب گونه بوده و در دانگ آخر دستگاه می خواندند کم کم این اوج خوانی در چهار چوب سه گاه و یا چهار گاه پرورش یافته و شکل مناسبتری به خود گرفته و چون مخالف خوانها دردانگ دوم سه گاه به حالتی رزمی پیغام خود را به شخصیتهای مقابل (موافق خوانان ) می دادند این گوشه در ردیف موسیقی ملی ما جا گرفته.

گوشه مغلوب

گوشه مغلوب اوج آواز سه گاه است  در موسیقی تعزیه قدیم ایران وقتی که مخالف خوانان آواز مخالف می خوانند برای اینکه بتوانند در مقابل آنها بالاتر بخوانند و آنها را مغلوب کنند گوشه ای را می خواندند که بالاتر از آن امکانش نبوده و گوشه مخالف خوانان مغلوب می شدند و به همین خاطر این گوشه را مغلوب خواندند گوشه مغلوب را در دستگاه چهار گاه هم می خوانند

در قدیم وقتی شخصی  لحن مخالف را می خواند شعر انتخابی از موضع قدرت وتسلط  بود ولی امروزه اشعاری که در این گوشه می خوانند معنای دیگری پیدا کرده حالات این گوشه ها مخالف و مغلوب را مرصع گویند نت شاهد در روی گام سه گاه بر روی درجه اول بود و گستره ملودی تا درجه سوم گام نت شاهد مغلوب روی درجه سوم گام و گستره از حد درجه سوم تجاوز نمی کند

Comments

دستگاه سه‌ گاه — 7 Comments

  1. Faytech North America is a touch screen Manufacturer of both monitors and pcs. They specialize in the design, development, manufacturing and marketing of Capacitive touch screen, Resistive touch screen, Industrial touch screen, IP65 touch screen, touchscreen monitors and integrated touchscreen PCs. Contact them at http://www.faytech.us, 121 Varick Street, New York, NY 10013, +1 646 205 3214

  2. Pretty nice post. I just stumbled upon your blog and wanted to say that I’ve really enjoyed browsing your blog posts. After all I’ll be subscribing to your rss feed and I hope you write again very soon!

  3. I simply want to say I am just new to weblog and absolutely loved this web site. Probably I’m likely to bookmark your blog . You absolutely come with great well written articles. Appreciate it for revealing your blog site.